Việt Nam đang đứng trước bài toán khó, đó là làm sao vừa thu hút FDI, vừa kiểm soát chặt chẽ chuyển giá để bảo vệ nguồn thu ngân sách. Nếu không có khung pháp lý mạnh mẽ và biện pháp thực thi hiệu quả, tình trạng doanh nghiệp FDI báo lỗ tràn lan nhưng vẫn mở rộng đầu tư sẽ tiếp diễn, khiến ngân sách Nhà nước bị thất thu.

Tại báo cáo kết quả tổng hợp, phân tích báo cáo tài chính năm 2023 của các doanh nghiệp FDI, Bộ Tài chính cho biết, trong 28.918 doanh nghiệp có dữ liệu báo cáo tài chính đầy đủ thì tới 16.292 doanh nghiệp báo cáo kinh doanh thua lỗ, tăng 21,2%; số doanh nghiệp bị lỗ lũy kế là 18.140 đơn vị, tăng 15%.

Chuyển giá – ‘chiêu’ tối ưu lợi nhuận và trốn thuế

Theo Bộ Tài Chính, số doanh nghiệp báo lỗ, lỗ lũy kế, lỗ mất vốn chủ sở hữu có chiều hướng gia tăng trong nhiều năm. Đáng chú ý, nhiều doanh nghiệp trong số này vẫn mở rộng quy mô vốn đầu tư, hoạt động sản xuất, kinh doanh.

Nhiều trường hợp các doanh nghiệp FDI thực hiện các thủ thuật chuyển giá, chuyển lãi thành lỗ để tránh thuế đã được cơ quan chức năng phát hiện và xử phạt.

Nhiều chuyên gia đã lên tiếng về vấn đề này, cho rằng con số hơn 50% doanh nghiệp FDI báo lỗ là bất thường. Trao đổi với Vnbusiness, PGS.TS Nguyễn Hữu Huân, Giảng viên Đại học Kinh tế TP.HCM bình luận, Việt Nam đã triển khai một số biện pháp để kiểm soát tình trạng này, tuy nhiên, hiệu quả còn hạn chế, chưa triệt để. Điều này dẫn đến thực trạng nhiều doanh nghiệp FDI dù có doanh thu rất lớn nhưng vẫn thường xuyên báo lỗ.

“Không loại trừ ảnh hưởng của suy thoái kinh tế toàn cầu nhưng phần lớn là do doanh nghiệp chuyển giá về công ty mẹ. Việc này có thể gây ra thất thu thuế của Việt Nam. Nhưng nếu chúng ta “siết” ở giai đoạn hiện tại thì sẽ không cạnh tranh được với các quốc gia trong khu vực”, ông Huân nói.

Chuyển giá là một “thủ thuật” được các tập đoàn đa quốc gia sử dụng để tối ưu lợi nhuận và giảm nghĩa vụ thuế. Những chiêu thức chuyển giá phổ biến gồm: Kê khai giá nguyên liệu mua từ công ty mẹ ở nước ngoài cao hơn thực tế để đẩy chi phí sản xuất, giảm lợi nhuận; Chuyển lợi nhuận thông qua dịch vụ nội bộ như phí tư vấn, nghiên cứu thị trường, phí bản quyền; Vay vốn từ công ty mẹ hoặc công ty liên kết với lãi suất cao; Xuất khẩu hàng hóa với giá thấp cho công ty liên kết, công ty mẹ.

Coca-Cola Việt Nam là một trường hợp điển hình như vậy. Bước chân vào Việt Nam từ năm 1994 và nhanh chóng chiếm lĩnh thị trường nước giải khát nhưng trong gần 20 năm đầu hoạt động, công ty này liên tục báo lỗ. Khoản lỗ luỹ kế tính tới năm 2012 lên tới 3.768 tỷ đồng, nhưng doanh nghiệp vẫn tiếp tục mở rộng đầu tư. Sau khi điều tra, Cơ quan thuế phát hiện Coca-Cola kê khai giá nguyên liệu đầu vào cao hơn thị trường, đồng thời chi trả phí bản quyền lớn cho công ty mẹ ở Mỹ. Năm 2020, Tổng cục Thuế đã quyết định xử phạt Coca-Cola Việt Nam tổng số tiền hơn 821 tỷ đồng.

Ngoài trường hợp lùm xùm này, còn nhiều doanh nghiệp FDI khác như Công ty Keangnam Vina, Metro VN,... cũng đã bị ngành thuế phát hiện hành vi lợi dụng chuyển giá để trốn thuế.

Theo bà Hương Vũ, Tổng giám đốc CTCP Tư vấn EY Việt Nam, chuyển giá vẫn là vấn đề nhức nhối hiện nay. Nhiều trường hợp cơ quan thuế không đủ cơ sở để tiếp cận và xác định doanh nghiệp có chuyển giá hay không. Những trường hợp xảy ra tranh cãi trong thanh kiểm tra làm cho cơ quan thuế mất rất nhiều thời gian, công sức.

Chung quan điểm, Luật sư Nguyễn Đức Nghĩa, Phó giám đốc Trung tâm hỗ trợ doanh nghiệp nhỏ và vừa, Hội Doanh nghiệp TP.HCM cho biết, mỗi vụ điều tra chuyển giá thường kéo dài nhiều năm. Các doanh nghiệp FDI lớn thường có đội ngũ luật sư, cố vấn pháp lý kinh nghiệm, chuyên nghiên cứu hành lang pháp lý ở các nước khi bắt đầu rót vốn đầu tư. Cơ quan thuế luôn phải theo sau nên gặp rất nhiều khó khăn.

Đâu là giải pháp?

Các chuyên gia nhận định sau những vụ điển hình như Coca-Cola Việt Nam, Keangnam Vina… ngành thuế đã có nhiều kinh nghiệm. Bên cạnh đó, Nghị định 132/2020 của Chính phủ quy định về quản lý thuế đối với doanh nghiệp có giao dịch liên kết cũng đã tiệm cận các nước có kinh nghiệm trong vấn đề này.

Dẫu vây, thực tế vẫn còn nhiều thách thức đặt ra trong việc kiểm soát chuyển giá tại Việt Nam. Để tránh tình trạng này, bà Hương Vũ kiến nghị đẩy mạnh áp dụng phương pháp tính thuế APA (Advance Pricing Agreement - Thỏa thuận trước về phương pháp xác định giá chuyển nhượng). Đây là một thỏa thuận giữa cơ quan thuế và người nộp thuế (thường là doanh nghiệp có giao dịch liên kết) nhằm xác định trước phương pháp định giá chuyển nhượng áp dụng cho các giao dịch giữa các bên liên kết trong một khoảng thời gian nhất định.

Theo bà Hương, APA sẽ nâng cao hiệu quả quản lý thuế, ngăn ngừa việc đánh thuế trùng và trốn lậu thuế, nguồn thu ngân sách được đảm bảo ổn định trong thời gian hồ sơ APA áp dụng. Với doanh nghiệp, việc áp dụng APA cũng giúp họ giảm chi phí tuân thủ pháp luật thuế của doanh nghiệp, giảm thiểu tranh chấp về xác định giá của giao dịch liên kết.

“Tại Việt Nam, khung pháp lý về APA tại Thông tư 201 đã có từ 2013 nhưng áp dụng chưa hiệu quả. Gần 30 bộ hồ sơ xin áp dụng APA từ các tập đoàn lớn nhưng chưa được phê duyệt, nhiều hồ sơ đã quá hạn đề xuất 3 năm theo quy định. Tôi cho rằng cần nâng tầm văn bản từ Thông tư lên cấp Nghị định về APA để tăng tính pháp lý của việc triển khai trong thực tiễn, kèm theo sửa đổi văn bản phù hợp hơn với thông lệ quốc tế”, bà Hương Vũ cho biết trong một hội thảo về khu vực kinh tế có vốn đầu tư nước ngoài tổ chức hồi cuối năm 2024.

Đại diện EY Việt Nam cũng cho rằng cần nâng cao chất lượng cán bộ chuyên trách về giá chuyển nhượng. Theo đó, bên cạnh đào tạo kiến thức chuyên sâu, quy định quốc tế và thực tiễn áp dụng trong thông lệ quốc tế, cán bộ chuyên trách cần phát triển kỹ năng mềm như trình độ tiếng Anh, kỹ năng đàm phán, phân tích và thu thập thông tin, sử dụng công nghệ và cơ sở dữ liệu.

Theo bà Hương: “Cần sắp xếp nguồn ngân sách để đào tạo cán bộ thuế về vấn đề giá chuyển nhượng. Có thể thuê chuyên gia độc lập cố vấn hỗ trợ cơ quan thuế triển khai đàm pháp APA với cơ quan thuế các nước cho các hồ sơ tồn đọng lâu năm”.

Còn PGS.TS Nguyễn Hữu Huân gợi ý thay đổi chính sách với các doanh nghiệp FDI, yêu cầu họ phải tăng tỷ lệ nội địa hoá, tạo điều kiện cho các doanh nghiệp Việt tham gia vào chuỗi cung ứng: “Tăng lên 50 - 60% thì hiện tượng chuyển giá khó có thể xảy ra vì doanh nghiệp nội địa nắm vững được giá cả nguyên phụ liệu trong nước. Các doanh nghiệp nội địa sẽ tự tiến hoá để đáp ứng các yêu cầu ngặt nghèo của các doanh nghiệp FDI, đẩy mạnh ngành công nghiệp phụ trợ. Với những giải pháp đó thì tin chắc rằng thất thu thuế sẽ giảm đi trong thời gian tới”.

Vị chuyên gia nói thêm, Indonesia đã áp dụng quy định hàng trong nước và xuất khẩu phải có tỷ lệ nội địa hoá cao. Điều này không chỉ tránh thất thu thuế mà còn tăng thêm giá trị gia tăng cho hàng nội địa, nâng cao năng lực của khu vực kinh tế tư nhân.

Trước thực trạng nhiều doanh nghiệp FDI có vốn đầu tư tại Việt Nam lớn, doanh thu cao, lợi nhuận trước thuế lớn nhưng mức đóng góp vào ngân sách nhà nước thấp, Bộ Tài chính cũng đã kiến nghị Thủ tướng Chính phủ chỉ đạo các bộ, ngành, địa phương, rà soát, kiểm tra, thanh tra đối với các dự án đầu tư đang hoạt động; có biện pháp quản lý đối với những doanh nghiệp FDI hoạt động không hiệu quả hoặc có dấu hiệu vi phạm, gây thiệt hại đến nguồn thu ngân sách, tác động tiêu cực đến môi trường đầu tư - kinh doanh, kinh tế, xã hội.

Đáng chú ý, ngày 20/2 vừa qua, Thủ tướng Chính phủ đã có Quyết định số 315/QĐ-TTg ban hành Bộ tiêu chí đánh giá hiệu quả đầu tư nước ngoài tại Việt Nam với 42 chỉ tiêu, trong đó có 29 chỉ tiêu về kinh tế, 8 chỉ tiêu về xã hội và 5 chỉ tiêu về môi trường.

Các chuyên gia cho rằng trong các chỉ tiêu này, nhóm tiêu chí về hiệu quả hoạt động có thể sử dụng để làm cơ sở ban đầu giúp cơ quan thuế "lọc" ra danh sách nghi vấn như lợi nhuận trước thuế; tỷ suất lợi nhuận trên tổng tài sản của tổ chức kinh tế (ROA); tỷ suất lợi nhuận trên vốn chủ sở hữu của tổ chức kinh tế (ROE); tỷ suất lợi nhuận trên doanh thu thuần của tổ chức kinh tế (ROS); tỷ trọng xuất khẩu của tổ chức kinh tế; tỷ trọng nhập khẩu của tổ chức kinh tế…

Đỗ Kiều-Link gốc