Người Việt dễ sa đà vào việc lạm dụng đòn bẩy tài chính trên thị trường tài sản số, một phần vì “ký ức tươi đẹp” giai đoạn 2020 - 2021, một phần vì cảm giác “không có gì để mất” của nhà đầu tư trẻ tuổi – những người coi tiền nhàn rỗi là vé vào sòng bạc hơn là vốn đầu tư.

Tham gia thị trường tài sản số từ năm 2017, tôi đã quen với cảnh giá Bitcoin vọt lên rồi lao xuống như tàu lượn. Vậy mà cuộc gọi lúc ba giờ sáng tháng 11/2022 vẫn làm tôi sững sờ. Tuấn – một người bạn thân từ thời đại học của tôi, từng tự hào kiếm lời thần tốc nhờ giao dịch tài sản số – nghẹn ngào báo tin: toàn bộ khoản đầu tư hơn 10 tỷ đồng của anh đã mắc kẹt trên sàn FTX. Sàn giao dịch lớn thứ ba thế giới vừa đóng cổng rút tiền, rồi chỉ hai ngày sau nộp đơn phá sản. Khi người sáng lập sàn FTX, Sam Bankman-Fried bị tuyên án 25 năm tù và FTX lộ ra khoản thâm hụt hơn 8 tỷ USD, Tuấn mới hiểu một sự thật giản đơn: giữ tiền trên ví người khác, rủi ro thuộc về mình.

Câu chuyện của Tuấn không cá biệt. Tại Việt Nam, tiền mã hóa (crypto) bùng nổ như một phong trào đầu tư mới. Chainalysis xếp Việt Nam vào hạng 5 toàn cầu về mức độ chấp nhận tài sản số năm 2024. Sự hồ hởi ấy kéo theo một đặc điểm đáng ngại: lòng kiên nhẫn thường tỷ lệ nghịch với độ cao của đòn bẩy. Trên các nhóm đầu tư tài sản số trên Telegram, không khó để gặp những ảnh chụp màn hình giao dịch hợp đồng tương lai (futures) với đòn bẩy x50, x100; chỉ cần giá Bitcoin nhích 2% là tài khoản có thể tăng gấp đôi, gấp ba và cũng chỉ cần rơi 2% là có thể “cháy tài khoản”. Báo cáo thị trường tiền mã hóa Việt Nam năm 2023 do Coin98 Insights thực hiện chỉ ra gần một nửa người được khảo sát thừa nhận “đã cháy tài khoản ít nhất một lần vì dùng đòn bẩy”.

Tại sao chúng ta dễ sa đà vào đòn bẩy? Một phần vì ký ức tươi đẹp giai đoạn 2020-2021: vốn bỏ ra nhỏ nhưng lợi nhuận nhân ba, nhân năm chỉ sau vài tuần. Nhưng mặt khác, còn vì cảm giác “không có gì để mất” của nhà đầu tư trẻ tuổi – những người coi tiền nhàn rỗi là vé vào sòng bạc hơn là vốn đầu tư. Khi FTX, Terra-LUNA rồi hàng loạt dự án Game-Fi sụp đổ, bức tranh trở nên rõ ràng: lợi nhuận đột biến luôn đi kèm với xác suất mất trắng.

Cuộc khủng hoảng 2022-2023 đồng thời phơi bày lỗ hổng về hạ tầng bảo mật. Sàn giao dịch FTX từng quảng bá chứng chỉ SOC-2, ví lạnh đa tầng; thế nhưng mô hình “tập trung” vẫn đặt toàn bộ niềm tin vào một tổ chức duy nhất. Chính vì vậy, sau cú sốc, dữ liệu cho thấy lượng Bitcoin rút khỏi các sàn giao dịch toàn cầu đã vọt lên đỉnh mới – làn sóng “tự lưu ký” lan sang cả Việt Nam. Những khóa học về bảo mật ví lạnh, quản trị khóa riêng tư xuất hiện dày đặc trên Facebook. Nhà đầu tư trẻ dần hiểu khẩu hiệu kinh điển: “Not your keys, not your coins” (tạm dịch: “Không giữ khóa riêng, không phải tiền của mình”).

Năm 2024, thị trường hồi phục phần nào. Giá Bitcoin dao động quanh 60.000 USD, mức độ biến động 90 ngày hạ xuống dưới 45%, thấp nhất ba năm. Nhưng mặt trái của sự êm ả là kỳ vọng lợi nhuận tăng bằng lần khó lặp lại. Đòn bẩy vì thế càng trở thành con dao hai lưỡi: lợi nhuận tiềm năng giảm (do giá Bitcoin biến động ít hơn trước) trong khi rủi ro “cháy tài khoản” vẫn còn nguyên. Phần lớn sàn giao dịch lớn rút gọn mức đòn bẩy tối đa, song nhiều sàn giao dịch nhỏ vẫn quảng cáo đòn bẩy lên tới x125 nhằm hút người mới.

Ở bình diện vĩ mô, Việt Nam đã bước sang giai đoạn “hậu định vị” cho tài sản số. Tháng 4/2025, Chính phủ ban hành Nghị định 94/2025/NĐ-CP về sandbox Fintech, chính thức mở cơ chế thử nghiệm có kiểm soát cho các mô hình công nghệ tài chính, trong đó bao hàm dịch vụ lưu ký và giao dịch tài sản số. Nghị định có hiệu lực từ 1/7/2025 và cho phép doanh nghiệp thí điểm tối đa hai năm trong không gian quản lý rủi ro chặt chẽ. Đặc biệt, tháng 6/2025, Quốc hội đã chính thức thông qua Luật Công nghiệp Công nghệ số, qua đó đưa ra hành lang pháp lý cơ bản cho tài sản số, tài sản mã hóa tại Việt Nam.

Luật pháp chưa thể xoá hết biến động giá, nhưng giúp tạo ra hai lợi ích cấp bách. Thứ nhất, tiêu chuẩn hóa yêu cầu “chứng minh dự trữ tài sản” (proof-of-reserve) và kiểm toán hợp đồng thông minh (smart-contract), giảm rủi ro sụp đổ kiểu FTX. Thứ hai, khi các dịch vụ phái sinh phải báo cáo dữ liệu thanh lý hợp đồng tương lai và giới hạn đòn bẩy, nhà đầu tư cá nhân sẽ không còn rơi vào “vùng mù” thông tin.

Tuy nhiên, luật chỉ là một nửa câu chuyện. Nửa còn lại nằm ở kỷ luật của chính nhà đầu tư. Sau hàng loạt hội thảo về quản trị rủi ro, tôi thường chốt lại bằng ba nguyên tắc thực hành:

Trước hết, đòn bẩy tài chính nên nhằm mục tiêu phục vụ quản lý vốn, không phải phục vụ cho ước mơ làm giàu cấp tốc. Với thị trường biến động 3-5% mỗi ngày, mức đòn bẩy x3 đã đủ “nóng”. Bất cứ con số nào lớn hơn x10 đồng nghĩa xác suất “cháy tài khoản” cao hơn khả năng nhân đôi vốn.

Tiếp theo, hãy đa dạng ví lưu ký. Giữ tài sản dài hạn trên ví lạnh, chỉ chuyển lượng nhỏ vào sàn để giao dịch ngắn hạn. Nếu buộc phải dùng sàn tập trung, ưu tiên nơi công bố dự trữ minh bạch, tuân thủ sandbox.

Cuối cùng, hãy xem crypto như một phần của danh mục đầu tư, thay vì toàn bộ. Phần lớn quỹ quản lý chuyên nghiệp chỉ phân bổ 3-5% tổng tài sản quản lý vào tài sản số, phần còn lại dành cho chứng khoán, trái phiếu, quỹ tiền tệ. Khi thị trường tài sản số rung lắc, nguồn vốn ở thị trường truyền thống chính là bộ đệm an toàn.

Ba năm trước, Tuấn không nghĩ tới những nguyên tắc ấy. Bạn tôi đã mất 10 tỷ đồng – con số không nhỏ với nhà đầu tư cá nhân – vì tin rằng “sàn lớn sẽ an toàn” và vì mơ về khoản lãi gấp 10 lần. Thị trường chắc chắn sẽ còn những cú rung lắc mới, nhưng nếu mỗi nhà đầu tư tự bồi đắp kiến thức và tuân thủ khuôn khổ pháp lý đang dần hoàn thiện, cú sốc kế tiếp – dù xảy ra – sẽ không còn là thảm họa cá nhân.

Nhìn xa hơn, hành trình trưởng thành của nhà đầu tư Việt Nam cũng chính là thước đo sức khỏe của thị trường tài sản số. Khi lợi nhuận không còn đến từ may rủi mà từ kỷ luật và hiểu biết, khi khung pháp lý song hành cùng công nghệ, thị trường sẽ thôi đóng vai “sòng bạc” và trở thành kênh phân bổ vốn bền vững cho nền kinh tế số. Và trong một ý nghĩa tích cực, cú sốc FTX – cùng những cú sốc khác – đã trở thành học phí để chúng ta bước tới giai đoạn trưởng thành đó.

Link gốc