Vai trò độc quyền của thương hiệu SJC dẫn đến tình trạng "vàng không phải là vàng" – tức là vàng miếng phi SJC bị mất thanh khoản hoặc bị ép giá.

​​​​​​​

Vàng trang sức được bày bán tại một cửa hàng kinh doanh vàng Bảo Tín Minh Châu. Ảnh: Trần Việt - TTXVN

Hàng loạt sai phạm nghiêm trọng trong hoạt động kinh doanh vàng vừa được Thanh tra Ngân hàng Nhà nước chỉ ra tại 4 doanh nghiệp và 2 ngân hàng thương mại, từ việc vi phạm quy định pháp lý đến buông lỏng kiểm soát nội bộ. Thực trạng này không chỉ cho thấy những bất cập kéo dài mà còn đặt ra yêu cầu cấp thiết phải cải tổ toàn diện thị trường vàng – lĩnh vực vốn đang tồn tại nhiều méo mó và chịu sự chi phối của cơ chế độc quyền.

Lộ rõ bất cập, lộ trình cải cách không thể trì hoãn

Trong hơn một thập kỷ qua, thị trường vàng Việt Nam vận hành dưới khuôn khổ pháp lý Nghị định 24/2012/NĐ-CP quy định về hoạt động kinh doanh vàng, với mục tiêu kiểm soát hoạt động sản xuất, kinh doanh vàng miếng, ngăn chặn tình trạng "vàng hóa" và đảm bảo ổn định kinh tế vĩ mô. Theo cơ chế này, Ngân hàng Nhà nước giữ quyền độc quyền nhập khẩu vàng nguyên liệu, trong khi Công ty Vàng bạc Đá quý Sài Gòn (SJC) là đơn vị duy nhất được chỉ định gia công vàng miếng. Tuy nhiên, mô hình này đang bộc lộ nhiều bất cập nghiêm trọng.
Luật sư Nguyễn Thanh Hà, Chủ tịch Công ty Luật SBLAW nhận định, chính sự thiếu cạnh tranh trong hoạt động nhập khẩu và sản xuất vàng miếng dẫn đến thị trường vàng bị độc quyền hóa, khiến nguồn cung bị bó hẹp và không phản ánh đúng nhu cầu thị trường. Điều này góp phần tạo ra chênh lệch lớn giữa giá vàng trong nước và thế giới, làm méo mó chức năng định giá của thị trường. Có thời điểm mức chênh lệch giữa giá vàng trong nước và giá vàng thế giới lên đến hơn 20 triệu đồng/lượng đặt ra những vấn đề đáng quan ngại.
Thêm nữa, luật sư cũng chỉ ra vai trò độc quyền của thương hiệu SJC, trong khi không có sự tham gia của các thương hiệu khác vốn từng được cấp phép trước năm 2012, dẫn đến tình trạng "vàng không phải là vàng" – tức là vàng miếng phi SJC bị mất thanh khoản hoặc bị ép giá, tạo ra sự bất bình đẳng giữa các chủ thể sở hữu vàng. Đồng thời, việc Ngân hàng Nhà nước vừa là cơ quan quản lý, vừa trực tiếp tham gia thị trường có thể tạo ra mâu thuẫn trong vai trò điều hành và cạnh tranh, đồng thời làm giảm tính minh bạch và linh hoạt của thị trường vàng.

Luật sư Nguyễn Thanh Hà, Chủ tịch HĐQT Công ty Luật SBLAW. Ảnh: SBLAW

Đáng chú ý, tại buổi làm việc mới đây với Ban Chính sách, chiến lược Trung ương về cơ chế, chính sách quản lý hiệu quả thị trường vàng thời gian tới, Tổng Bí thư Tô Lâm đã yêu cầu xóa bỏ thế độc quyền nhà nước về thương hiệu vàng miếng một cách có kiểm soát trên nguyên tắc Nhà nước vẫn quản lý hoạt động sản xuất vàng miếng, nhưng có thể cấp phép cho nhiều doanh nghiệp đủ điều kiện tham gia sản xuất vàng miếng nhằm tạo ra môi trường cạnh tranh bình đẳng, từ đó giúp đa dạng hóa nguồn cung và ổn định giá cả.
Chỉ đạo này được giới chuyên gia đánh giá là tín hiệu chính sách tích cực. Bởi lẽ, trong nhiều năm qua, giá vàng miếng SJC luôn duy trì mức cao hơn giá vàng quốc tế từ 15 đến 18 triệu đồng/lượng.
TS. Lê Xuân Nghĩa, nguyên Phó Chủ tịch Ủy ban Giám sát tài chính quốc gia, cho rằng thị trường vàng hiện nay là "không bình thường". Nếu phá thế độc quyền và cho nhập khẩu vàng nguyên liệu trở lại, chênh lệch giá sẽ nhanh chóng được thu hẹp chỉ còn từ 1 đến 2 triệu đồng/lượng, mức hợp lý do chênh lệch phí và thuế. Cung đủ, cầu thực, thị trường sẽ bớt bị tâm lý và đầu cơ chi phối.
Theo Luật sư Nguyễn Thanh Hà, khi thị trường vàng bị bóp méo, nó không thể thực hiện chức năng điều tiết vốn và ổn định tài chính. Hệ quả là xuất hiện dòng vốn đầu cơ ngắn hạn, méo mó dòng tiền và tạo động lực cho hoạt động buôn lậu vàng qua biên giới, ảnh hưởng trực tiếp đến kiểm soát ngoại tệ và chính sách tiền tệ quốc gia.
"Chính sách hiện hành đã giúp ổn định thị trường vàng trong một giai đoạn nhất định, nhưng trong bối cảnh thị trường tài chính ngày càng hội nhập và nhu cầu điều hành linh hoạt hơn, việc xem xét điều chỉnh cơ chế độc quyền, mở rộng nguồn cung, đa dạng hóa thương hiệu vàng miếng và tạo cơ chế đấu thầu minh bạch đang là yêu cầu cấp thiết để đảm bảo tính thị trường và công bằng trong hoạt động kinh doanh vàng", Luật sư Nguyễn Thanh Hà kiến nghị.

Mở sàn giao dịch vàng, pháp luật nên đóng vai trò là "nhạc trưởng"

Đứng trước nhu cầu phát triển thị trường vàng chính thức, thay vì chỉ chú trọng vàng vật chất, các chuyên gia cho rằng cần thiết lập một hệ sinh thái giao dịch tài chính liên quan đến vàng một cách bài bản và minh bạch.
Luật sư Nguyễn Thanh Hà đề xuất thành lập sàn giao dịch vàng quốc gia dưới sự giám sát của Ngân hàng Nhà nước, nơi các sản phẩm tài chính phái sinh như hợp đồng tương lai, hợp đồng kỳ hạn về vàng có thể được triển khai. Đây là xu hướng tất yếu, phù hợp với thông lệ quốc tế. Ngoài ra, các ngân hàng thương mại cũng nên được cấp phép cung cấp dịch vụ giữ hộ vàng để tăng tính minh bạch và hạn chế rủi ro tích trữ trong dân cư. Cùng với đó là đấu thầu công khai, minh bạch nhằm tạo mặt bằng giá sát với giá thế giới. Mặt khác cần tái lập vai trò của thị trường trong việc xác lập giá vàng, thay vì để giá bị thao túng bởi một vài doanh nghiệp.
Đồng tình với đề xuất thành lập sàn vàng quốc gia, Luật sư Trương Thanh Đức cho rằng đây là điều nên làm càng sớm càng tốt và nhấn mạnh nếu như các sản phẩm tài chính ảo còn có thể chấp nhận được thì vàng – một tài sản thực – càng nên có thị trường chính thức để quản lý và phát triển. Luật sư cho rằng các hình thức mua bán vàng tài khoản, vàng chỉ số là khả thi và không ảnh hưởng lớn đến thị trường tiền tệ, tuy nhiên nếu mở giao dịch vàng vật chất thì cần lộ trình và quy định cụ thể để kiểm soát rủi ro.

Luật sư Trương Thanh Đức, Giám đốc Công ty luật ANVI

Các chuyên gia kỳ vọng việc sửa đổi chính sách sẽ không còn là những điều chỉnh kỹ thuật nhỏ lẻ, mà cần là một cuộc cải cách toàn diện và triệt để. Cuộc họp Thường trực Chính phủ gần đây đã thống nhất sửa Nghị định 24 theo trình tự rút gọn, thể hiện sự quyết tâm về mặt chính trị và hành pháp trong việc chấn chỉnh thị trường vàng.
Luật sư Nguyễn Thanh Hà nhận định việc sửa đổi Nghị định 24 là cơ hội để thiết lập lại trật tự thị trường vàng một cách bài bản, hiện đại và cân bằng giữa yêu cầu điều tiết vĩ mô và quyền tài sản hợp pháp của người dân. Pháp luật nên đóng vai trò là "nhạc trưởng" – định hướng và kiểm soát minh bạch, chứ không phải "người chơi duy nhất trên sân". Có như vậy mới tạo được một thị trường vàng ổn định, lành mạnh và góp phần hỗ trợ mục tiêu ổn định kinh tế vĩ mô trong dài hạn.
"Trong lần sửa đổi này, pháp luật cần đặt ra các tiêu chuẩn kỹ thuật, năng lực tài chính và quản trị rủi ro chặt chẽ hơn để cấp phép cho nhiều tổ chức tham gia thị trường vàng miếng, từ đó tăng tính cạnh tranh, giảm độc quyền và tạo sự linh hoạt cho nguồn cung – thay vì duy trì cơ chế độc quyền tuyệt đối về thương hiệu và sản xuất. Bên cạnh đó, việc siết chặt quá mức quyền mua bán, cất giữ hoặc chuyển nhượng vàng có thể tạo ra tâm lý bất ổn và đẩy hoạt động mua bán vào thị trường phi chính thức, gây tác dụng ngược. Thay vì can thiệp hành chính cứng nhắc, Nhà nước nên tăng cường giám sát thông qua cơ chế kê khai, truy xuất nguồn gốc và thanh toán minh bạch; đồng thời, đẩy mạnh số hóa các giao dịch vàng, tiến tới đưa vàng vào hệ thống kiểm soát tài sản tài chính chính thức để phục vụ mục tiêu chống rửa tiền, kiểm soát dòng vốn. Đồng thời, Nhà nước cần hướng tới việc xây dựng một thị trường vàng minh bạch, cạnh tranh và có khả năng tự điều chỉnh, dưới sự định hướng và kiểm soát bằng công cụ thị trường, như: phát hành trái phiếu, điều tiết lãi suất, mở sàn giao dịch vàng tập trung…, chứ không nên lệ thuộc hoàn toàn vào các mệnh lệnh hành chính hoặc độc quyền thương hiệu", Luật sư Nguyễn Thanh Hà kiến nghị.
Chưa dừng lại ở đó, để xử lý tận gốc những méo mó của thị trường, vị Luật sư đề xuất phải luật hóa quản lý thị trường vàng, xem xét đưa các nguyên tắc quản lý thị trường vàng vào trong một đạo luật riêng hoặc tích hợp vào Luật Ngân hàng Nhà nước Việt Nam để đảm bảo tính ổn định pháp lý lâu dài. Đồng thời, cần thiết lập cơ chế phối hợp chặt chẽ giữa Ngân hàng Nhà nước, Bộ Tài chính, Bộ Công Thương và lực lượng quản lý thị trường để ngăn ngừa đầu cơ, thao túng giá.

Lê Phương-Link gốc