Nhật Bản đã duy trì vòng luẩn quẩn kinh tế trong nhiều thập kỷ: tiền lương thực tế không tăng khiến nhu cầu tiêu dùng trì trệ, kéo theo tăng trưởng kinh tế chậm chạp.

​​​​​​​

Năng suất lao động của người Nhật Bản ngày càng đi xuống. Ảnh minh họa: Kyodo/TTXVN

Tờ JB Press (Nhật Bản) đã phân tích đặc trưng của tình hình xã hội Nhật Bản ở thời điểm hiện tại là mức tăng lương không theo kịp đà tăng giá, trong khi tài chính hộ gia đình gặp nhiều khó khăn và tiêu dùng chậm chạp. Trong khi đồng yen yếu đã thu hút một số lượng lớn khách du lịch nước ngoài đến Nhật Bản thì người dân nước này lại hạn chế đi du lịch nước ngoài với tỷ lệ sở hữu hộ chiếu thấp nhất từ trước đến nay.

Nhật Bản là quốc gia phát triển duy nhất không tăng lương dù năng suất lao động tăng. Sẽ là không nói quá khi Nhật Bản là được xem là một quốc gia “bóc lột lao động”. Có ý kiến cho rằng, vì người Nhật Bản thiếu sự đổi mới nên năng suất lao động không tăng và dẫn đến tiền lương thực tế không thể tăng. Nhưng điều này hoàn toàn không đúng khi kết quả của một cuộc điều tra xã hội học cho thấy, năng suất lao động theo giờ của Nhật Bản đã tăng khoảng 30% từ năm 1998 đến năm 2023, trong khi tiền lương thực tế gần như không tăng.
Cuộc điều tra cũng cho thấy, tại Mỹ, năng suất lao động theo giờ đã tăng khoảng 50% và tiền lương thực tế đã tăng 30%, còn các nước phát triển tại châu Âu như Đức và Pháp tuy năng suất lao động chỉ tăng khoảng 20%, thấp hơn Nhật Bản, nhưng tiền lương thực tế cũng tăng tương ứng. Ngược lại, Nhật Bản là quốc gia phát triển hiếm hoi có mức lương thực tế không tăng trong suốt 1/4 thế kỷ.
Theo quy luật, phần lợi nhuận của doanh nghiệp vượt quá rủi ro mà các cổ đông phải chịu được gọi là lợi nhuận vượt mức, nhưng ở Nhật Bản việc chia sẻ lợi nhuận vượt mức không hề diễn ra trong vòng 25 năm gần đây. Ngoài ra, các nhân viên làm việc bán thời gian đang "bị bóc lột" nhiều hơn nhân viên làm toàn thời gian.
Nhật Bản đã duy trì vòng luẩn quẩn kinh tế trong nhiều thập kỷ: tiền lương thực tế không tăng khiến nhu cầu tiêu dùng trì trệ, kéo theo tăng trưởng kinh tế chậm chạp. Từ nhiệm kỳ thứ hai của cố Thủ tướng Abe Shinzo, chính phủ đã lựa chọn chiến lược thúc đẩy lạm phát và kêu gọi các doanh nghiệp tăng lương cho người lao động. Dù bề ngoài có vẻ tích cực, nhưng thực tế lại phức tạp hơn nhiều.
Các liên đoàn lao động Nhật Bản đang yêu cầu doanh nghiệp nâng lương từ 5-6%. Nếu trừ đi mức tăng theo thâm niên (khoảng 2%), mức tăng thực tế chỉ khoảng 3-4%. Trong khi đó, tại Mỹ, các liên đoàn lao động đấu tranh để đạt mức tăng lương tích lũy lên tới 40% trong 5 năm nhằm ứng phó với lạm phát. So sánh này cho thấy mức tăng lương được kiến nghị tại Nhật Bản vẫn còn khá khiêm tốn.
Từ cuối thập niên 1990, sau sự sụp đổ của nền kinh tế bong bóng, Nhật Bản bước vào cuộc khủng hoảng tài chính nghiêm trọng. Các doanh nghiệp và ngân hàng phá sản hàng loạt, khiến các nhà lãnh đạo doanh nghiệp ngày nay có xu hướng tích lũy lợi nhuận để đề phòng rủi ro. Lợi nhuận giữ lại được tích lũy của các công ty là khoảng 120.000 tỷ yen vào cuối những năm 1990 nhưng đã tăng lên khoảng 300.000 tỷ yen trong thời điểm đầu của chương trình Abenomics và đạt mức 600.000 tỷ yen vào tài khóa 2023.
Một trong những lý do khiến vấn đề tăng lương chưa được quan tâm đúng mức là do hệ thống tuyển dụng dài hạn của Nhật Bản. Những người thuộc hệ thống này được tăng lương đều đặn theo thời gian làm việc, với mức tăng lương trung bình sau 25 năm lên tới 1,6-1,7 lần so với thời điểm mới tuyển dụng. Điều này khiến họ ít quan tâm đến việc đấu tranh tăng lương.
Tuy nhiên, xét trên bình diện doanh nghiệp, mức tăng lương gần như bằng 0 trong 25 năm qua. Điều này xảy ra do những nhân viên lớn tuổi (có mức lương cao) nghỉ hưu và được thay thế bằng nhân viên trẻ hơn, khiến tổng quỹ lương không thay đổi đáng kể. Đặc biệt, những người làm việc bán thời gian, không thuộc hệ thống tuyển dụng dài hạn, không được hưởng lợi từ bất kỳ đợt tăng lương nào, khiến họ phải đối mặt với cuộc sống khó khăn suốt 25 năm qua.
Giá cả gia tăng do lạm phát đã ảnh hưởng trực tiếp đến chi tiêu hộ gia đình. Điều này cũng góp phần khiến đảng cầm quyền mất đa số ghế tại cuộc bầu cử Hạ viện cuối tháng 10 năm ngoái, trong khi các đảng theo chủ nghĩa dân túy gia tăng ảnh hưởng.
Cùng với đó, một phần không nhỏ lợi nhuận của các doanh nghiệp Nhật Bản được sử dụng để đầu tư trực tiếp ra nước ngoài hoặc đầu tư vào chứng khoán. Điều này khiến nguồn vốn trong nước không tăng trưởng, làm hạn chế cơ hội sáng tạo và đổi mới.
Đáng chú ý, các doanh nghiệp Nhật Bản thường xuyên chịu lỗ trong các thương vụ mua bán và sáp nhập (M&A) tại nước ngoài. Nhiều mô hình kinh doanh mà họ mang đến các nước đang phát triển chủ yếu là những mô hình cũ, đã không còn hiệu quả ở Nhật Bản trong nửa đầu thời kỳ Bình Thành.
Không có cơ sở sản xuất trong nước đồng nghĩa với việc không có cơ hội cho sự sáng tạo và đổi mới, điều này cản trở sự đổi mới dẫn đến tình trạng thiếu đầu tư vào nguồn lực trong nước. Trong vòng 30 năm gần đây, các doanh nghiệp Nhật Bản đã phải vật lộn với môi trường đồng yen mạnh, nhưng hiện tại cơ cấu nền kinh tế Nhật Bản đã thay đổi khi Nhật Bản đang duy trì một đồng yen yếu. Ngoài thâm hụt thương mại, đồng yen mất giá còn do các hộ gia đình tăng cường đầu tư vào tài sản tài chính bằng ngoại tệ như một giải pháp “trú ẩn an toàn” để hạn chế tác động tiêu cực của lạm phát.
Ngay cả khi Ngân hàng Trung ương Nhật Bản (BoJ) quyết định tăng nhẹ lãi suất thì khoảng cách lãi suất với các quốc gia khác, nhất là với Mỹ vẫn còn khá cao. Tỷ giá hối đoái thực tế sau khi điều chỉnh lạm phát cho thấy đồng yen hiện nay thậm chí còn yếu hơn so với năm 1970, thời điểm trước khi đồng tiền này bắt đầu tăng giá mạnh vào thập niên 1990.
Đồng yen yếu đã kéo theo sự bùng nổ số lượng khách du lịch nước ngoài đến Nhật Bản trong vài năm gần đây. Một thực tế là dù năng suất lao động không tăng nhiều như ở Nhật Bản, tiền lương thực tế ở các quốc gia châu Âu lại tăng với tỷ lệ tương ứng.
Vì thế khi họ đến Nhật Bản du lịch sẽ có cảm giác như Nhật Bản của 25 năm về trước với đặc trưng là giá hàng hóa và dịch vụ rẻ hơn nhiều. Có ý kiến cho rằng, mặc dù Nhật Bản bán được nhiều hàng hóa hơn cho du khách nước ngoài, nhưng giá trị thực tế mà người lao động nhận được không được cải thiện nhiều. Vòng luẩn quẩn này dường như đang đẩy người Nhật trở nên ngày càng nghèo đi so với các quốc gia công nghiệp phát triển khác.

Phạm Tuân-Link gốc