Giữa cuộc đối đầu thương mại gay gắt, Trung Quốc đã tận dụng quyền kiểm soát đất hiếm của mình trở thành vũ khí sắc bén nhất khiến Mỹ phải hạ nhiệt và tìm cách tháo gỡ căng thẳng.

Nhà Trắng mới đây tiết lộ cuộc điện đàm được mong đợi giữa Tổng thống Mỹ Donald Trump và Chủ tịch Trung Quốc Tập Cận Bình có khả năng sẽ diễn ra vào cuối tuần này. Với những diễn biến gần đây, không khí của cuộc đàm thoại này chắc hẳn sẽ rất căng thẳng.

Trong những ngày gần đây, cả Mỹ và Trung Quốc đều cáo buộc lẫn nhau vi phạm thỏa thuận đình chiến thương mại vừa đạt được cách đây 3 tuần. Cuộc điện đàm của hai nhà lãnh đạo nhằm cứu vãn thỏa thuận đang đứng trước nguy cơ đổ vỡ.

Tuy nhiên, có một thực tế mà nước Mỹ đang phải chấp nhận, Trung Quốc dường như đang nắm trong tay thế cờ mạnh hơn, đặc biệt là nhờ vào vũ khí chiến lược mang tên "đất hiếm".

Ngành sản xuất Mỹ chịu sức ép nặng nề

Trung Quốc hiện gần như độc quyền chuỗi cung ứng toàn cầu về kim loại đất hiếm – những nguyên tố được ứng dụng trong sản xuất ô tô, chip máy tính, máy bay chiến đấu F-35 và tàu ngầm hạt nhân. Đòn bẩy này cho phép Bắc Kinh gây áp lực lớn lên Washington.

“Khoáng sản chiến lược là một trong những quân bài mặc cả quan trọng nhất của Trung Quốc trong đàm phán với Mỹ. Họ sẽ giữ chặt lợi thế này như một đòn bẩy chiến lược”, ông Matilda Buchan, nhà phân tích cấp cao tại tổ chức nghiên cứu Asia House (London), nhận định.

Sự sẵn sàng của Trung Quốc trong việc "vũ khí hóa" chuỗi cung ứng đất hiếm là lý do khiến Nhà Trắng mềm mỏng hơn trong kế hoạch leo thang thương mại.

Sau khi Tổng thống Trump tuyên bố tăng thuế nhập khẩu hàng hóa Trung Quốc lên mức kỷ lục 145% vào ngày 2/4 Bắc Kinh ngay lập tức trả đũa bằng cách cấm xuất khẩu hợp kim nam châm có chứa đất hiếm sang Mỹ. Đòn trả đũa này lập tức gây sức ép nặng nề lên ngành sản xuất Mỹ.

Mỏ Bayan Obo chứa khoáng chất đất hiếm ở Nội Mông, Trung Quốc ngày 16/7/2011. (Ảnh: Reuters)

Ngày 9/5, các hãng xe lớn như General Motors, Toyota, Volkswagen và Hyundai đồng loạt gửi thư lên Nhà Trắng cảnh báo họ sẽ phải cắt giảm sản lượng nếu lệnh cấm không được gỡ bỏ.

Cùng ngày, Tổng thống Mỹ viết trên mạng xã hội Truth Social rằng ông sẵn sàng "nhượng bộ lớn" để đạt được một thỏa thuận với Trung Quốc. Ngay cuối tuần đó, các cuộc đàm phán khẩn cấp diễn ra tại Geneva, và Mỹ đã quyết định giảm thuế.

Không lâu sau, Trung Quốc âm thầm tuyên bố cho phép nối lại xuất khẩu đất hiếm sang Mỹ – một động thái mang tính xoa dịu. Nhưng cơn bão chưa qua…

Rào cản do hệ thống cấp phép mới?

Vào cuối tuần trước, Tổng thống Trump lại tức giận lên tiếng trên Truth Social: “Trung Quốc đã HOÀN TOÀN VI PHẠM THỎA THUẬN VỚI CHÚNG TA”.

Đặc phái viên thương mại của Tổng thống Trump, ông Jamieson Greer, cáo buộc Bắc Kinh đang cố tình trì hoãn cấp phép xuất khẩu các sản phẩm chứa đất hiếm. “Chúng tôi chưa thấy lượng khoáng sản thiết yếu được xuất ra đúng như cam kết,” ông nói trên CNBC.

Một số quan chức Mỹ nghi ngờ Trung Quốc đang chơi trò trì hoãn để ép Mỹ tiếp tục nhượng bộ. Tuy nhiên, giới phân tích cho rằng nguyên nhân có thể đơn giản hơn: hệ thống cấp phép mới ở Trung Quốc đang mất thời gian vận hành.

Từ tháng 4, các doanh nghiệp Trung Quốc muốn xuất khẩu hợp kim kim loại chứa hơn 0,1% của bảy nguyên tố đất hiếm quan trọng (gồm samarium, gadolinium, terbium, dysprosium, lutetium, yttrium và scandium) buộc phải xin giấy phép từ Bộ Thương mại Trung Quốc.

Do quy định mới không nêu rõ ràng sản phẩm nào cần kiểm soát, các doanh nghiệp buộc phải thử nghiệm và kiểm tra hàng loạt mẫu hàng hóa – ngay cả những lô có hàm lượng rất thấp.

Ông David Merriman, Giám đốc nghiên cứu tại hãng tư vấn Project Blue, nhận định: “Cái mà ban đầu tưởng như là lệnh phong tỏa hoàn toàn thực chất chỉ là phản ứng mang tính kỹ thuật để làm rõ quy trình thử nghiệm”.

Một công nhân làm việc tại một địa điểm khai thác kim loại đất hiếm ở huyện Nam Thành, tỉnh Giang Tây ngày 14/3/2012. (Ảnh: Reuters)

Phân tích của Project Blue cho thấy quy trình cấp phép hiện mất khoảng 45 ngày. Đến giữa tháng 5, 6 tập đoàn lớn đã được cấp phép, ba doanh nghiệp khác đang trong quá trình chờ duyệt.

ÔNG Michael Hart, Chủ tịch Phòng Thương mại Mỹ tại Trung Quốc, cho biết: “Đã có một số phê duyệt, nhưng rõ ràng vẫn chậm hơn nhiều so với mong đợi của ngành công nghiệp”.

Ông cho rằng phần lớn sự chậm trễ là do Trung Quốc cần thời gian triển khai hệ thống quản lý xuất khẩu mới, chứ không hẳn là một hành vi cản trở có chủ đích.

Là một phần của thỏa thuận đạt được ở Geneva, Bộ Thương mại Trung Quốc đã đưa 28 doanh nghiệp Mỹ ra khỏi danh sách kiểm soát xuất khẩu. Tuy nhiên, từng lô hàng vẫn phải xin phép riêng biệt, và cho đến nay, chưa có lô hàng nào thực sự cập bến Mỹ.

Hoạt động của Volkswagen tại châu Âu có vẻ là trường hợp ngoại lệ hiếm hoi được hưởng lợi từ giấy phép sớm, song nguồn cung vẫn rất hạn chế.

Ông Jens Eskelund, Chủ tịch Phòng Thương mại Liên minh châu Âu tại Trung Quốc, cảnh báo: “Chúng ta vẫn đang đối mặt với nguy cơ gián đoạn chuỗi cung ứng nghiêm trọng.”

Mỹ tận dụng "vũ khí chip"

Mối đe dọa sản xuất đình trệ một lần nữa khẳng định sức mạnh vượt trội của Trung Quốc trong thị trường đất hiếm. Theo số liệu của Cơ quan Năng lượng Quốc tế (IEA), Trung Quốc khai thác khoảng 61% đất hiếm toàn cầu và tinh chế tới 92% lượng đất hiếm của thế giới – quy trình quan trọng biến quặng thành vật liệu có thể sử dụng.

Đặc biệt, khi đi sâu vào chuỗi giá trị, từ khai khoáng đến chế tạo hợp kim nam châm, Trung Quốc càng nắm thị phần vượt trội. Và ngành công nghiệp đất hiếm tại đây được nhà nước kiểm soát chặt chẽ, điều mà hầu hết các nước khác không thể làm được.

Mỹ từng nhiều lần cố gắng tái khởi động sản xuất và chế tạo đất hiếm tại chỗ hoặc tại các quốc gia thân thiện hơn. Nhưng theo dự báo của IEA, ngay cả một thập kỷ tới, Trung Quốc vẫn sẽ chiếm tới 85% thị phần đất hiếm tinh chế toàn cầu.

Một máy khai thác được nhìn thấy tại mỏ Bayan Obo chứa khoáng chất đất hiếm ở Nội Mông, Trung Quốc ngày 16/7/2011. (Ảnh: Reuters)

Thế cờ này dường như khiến các nhà đàm phán Mỹ lâm vào tình thế bị động. Tổng thống Trump từng kỳ vọng vào các lựa chọn thay thế như Ukraine hay Greenland, nhưng những phương án này chưa thể lập tức mang lại hiệu quả trong nhiệm kỳ của ông.

“Vũ khí” sắc bén nhất của Mỹ tại thời điểm hiện tại có lẽ là chất bán dẫn. Trong tháng qua, Mỹ đã tăng cường siết chặt xuất khẩu chip và phần mềm AI sang Trung Quốc, nhằm duy trì lợi thế công nghệ và tạo thêm đòn bẩy thương mại.

Bộ trưởng Thương mại Mỹ, ông Howard Lutnick, thẳng thắn thừa nhận: “Chúng tôi đang thực hiện một số biện pháp để Trung Quốc nếm trải cảm giác bị áp lực từ việc cấm xuất khẩu”.

Phía Trung Quốc lập tức phản ứng gay gắt, cáo buộc Mỹ "đơn phương khơi mào xung đột thương mại mới" và "vi phạm nghiêm trọng các đồng thuận đã đạt được".

Dù vậy, ông Lutnick vẫn tỏ ra lạc quan: "Tôi tin Tổng thống Trump sẽ giải quyết ổn thỏa với Chủ tịch Tập”.

Hy vọng của ông có thể không phải không có cơ sở. Cả hai nền kinh tế và cả ngành công nghệ của hai quốc gia đều đang bị đặt vào thế rủi ro nghiêm trọng. Một thỏa thuận là điều cần thiết.

Theo The Telegraph

Quang Đăng-Link gốc