Việc Trung Quốc siết chặt xuất khẩu bảy nguyên tố đất hiếm và nam châm vĩnh cửu, vật liệu then chốt trong quốc phòng và năng lượng tái tạo không chỉ gây xáo trộn chuỗi cung ứng toàn cầu mà còn cho thấy rõ mức độ phụ thuộc đáng lo ngại của Mỹ vào Trung Quốc, quốc gia kiểm soát gần như toàn bộ chuỗi giá trị đất hiếm thế giới.

Khủng hoảng chuỗi cung ứng và áp lực tài chính

Các nguyên tố đất hiếm là thành phần không thể thiếu trong sản xuất máy bay chiến đấu, tên lửa, xe điện, máy bay không người lái, tua-bin gió, và cả trung tâm dữ liệu. Trong bối cảnh Mỹ và nhiều nền kinh tế phương Tây đang thúc đẩy quá trình chuyển đổi xanh và gia tăng chi tiêu quốc phòng, việc thiếu hụt những nguyên liệu này đe dọa nghiêm trọng tính ổn định của chuỗi giá trị toàn cầu và đặt ra rủi ro tài chính đáng kể.

Ví dụ điển hình là Ford Motor đã buộc phải tạm ngừng sản xuất tại nhà máy ở Chicago trong tháng 5/2025 do thiếu hụt nam châm NdFeB hiệu suất cao. Đây là hệ quả trực tiếp từ sự gián đoạn chuỗi cung ứng đất hiếm, cho thấy các cú sốc ngắn hạn có thể gây tổn thất lớn cho hoạt động sản xuất và hiệu quả tài chính của doanh nghiệp.

Washington và Bắc Kinh mới đây đạt được thỏa thuận tạm thời cho phép nối lại xuất khẩu đất hiếm trong vòng 6 tháng. Tuy nhiên, theo Reuters, các chuyên gia cảnh báo đây chỉ là một “khoảng nghỉ” mang tính tạm thời, chưa phải giải pháp dài hạn. Thỏa thuận này thiếu minh bạch về nội dung nhượng bộ từ phía Mỹ, cơ chế giám sát thực thi cũng chưa được công bố đầy đủ.

Một trong những mỏ khai thác đất hiếm tại Trung Quốc.

Trong thời gian chờ đợi, các doanh nghiệp Mỹ và châu Âu tiếp tục đối mặt với quy trình xin cấp phép xuất khẩu được đánh giá là có phần khó khăn từ Trung Quốc. Reuters dẫn lời các doanh nghiệp cho biết họ buộc phải cung cấp dữ liệu sản xuất chi tiết, thông tin khách hàng, mục đích sử dụng cuối cùng và hình ảnh cơ sở. Việc thiếu thông tin có thể dẫn đến trì hoãn vô thời hạn hoặc bị từ chối đơn hàng.

Nhiều chuyên gia tài chính cảnh báo các yêu cầu này không chỉ làm chậm quá trình ra quyết định đầu tư mà còn làm gia tăng chi phí vận hành và nguy cơ rò rỉ dữ liệu thương mại nhạy cảm, đặc biệt đối với các doanh nghiệp trong chuỗi cung ứng quốc phòng.

Chính sách ứng phó chậm trễ và thiếu đồng bộ

Trung Quốc hiện đang sở hữu 70% sản lượng khai thác đất hiếm toàn cầu và hơn 90% công suất tinh luyện, điều kiện then chốt để sản xuất nam châm NdFeB dùng trong xe điện, tua-bin gió, thiết bị quân sự. Theo South China Morning Post, sự thống trị này là kết quả từ chính sách trợ giá, thâu tóm chuỗi cung ứng toàn cầu và mở rộng năng lực sản xuất vượt xa tốc độ cấp phép của phương Tây.

Tại Mỹ, các mỏ đất hiếm tiềm năng như Mountain Pass (California) và Round Top (Texas) của MP Materials vẫn đang trong quá trình hoàn thiện. Theo báo cáo tài chính của công ty, các dự án này thiếu khâu chế biến trong nước, khiến Mỹ phải tiếp tục gửi đất hiếm thô sang Trung Quốc để tinh luyện, một điểm yếu nghiêm trọng trong chuỗi cung ứng nội địa.

Mặc dù Bộ Quốc phòng và Bộ Năng lượng Mỹ đã triển khai nhiều khoản tài trợ, cùng với kế hoạch tăng ngân sách năm tài khóa 2026 theo đề xuất từ chính quyền Tổng thống Mỹ Donald Trump, nhưng theo Reuters, kết quả vẫn còn rất hạn chế. Một phần nguyên nhân đến từ sự chậm trễ trong quy trình phê duyệt, sự mâu thuẫn giữa các nhóm lợi ích và phân hóa chính trị nội bộ.

Một trong những mỏ khai thác đất hiếm tại Trung Quốc.

Trong khi đó, lĩnh vực quốc phòng Mỹ hiện vẫn bị loại khỏi khung cấp phép xuất khẩu đất hiếm từ phía Trung Quốc, càng làm gia tăng lo ngại về khả năng đảm bảo an ninh chiến lược dài hạn.

Tại hội nghị G7 diễn ra tại Canada, Chủ tịch Ủy ban châu Âu Ursula von der Leyen đã cáo buộc Trung Quốc “vũ khí hóa” quyền kiểm soát khoáng sản, đồng thời kêu gọi G7 đưa ra phản ứng chung.

Kết quả là sự ra đời của Kế hoạch Hành động Khoáng sản Chiến lược G7 với các mục tiêu nâng tiêu chuẩn ESG, tăng cường truy xuất nguồn gốc và huy động tài chính cho các dự án khai thác và chế biến mới. Phía Trung Quốc lập tức phản ứng mạnh mẽ, gọi đây là biểu hiện của chủ nghĩa bảo hộ thương mại.

Song song, Brussels cũng phát đi tín hiệu các cuộc đàm phán thương mại với Bắc Kinh đang rơi vào bế tắc. Điều này làm gia tăng nguy cơ Bắc Kinh trả đũa thương mại không chỉ với EU mà còn với các liên minh như Nhật Bản, Hàn Quốc và Ấn Độ.

Loạt thách thức cấp thiết và dài hạn

Các nhà hoạch định chính sách tại Mỹ hiện phải đối mặt với thách thức lớn: xây dựng một hệ sinh thái khoáng sản chiến lược vừa hiệu quả vừa bền vững trong thời gian ngắn. Điều này đòi hỏi sự cam kết xuyên suốt qua các nhiệm kỳ tổng thống, đồng thời cần chính sách nhất quán trong nội bộ.

Giới chuyên gia cho biết Mỹ cần sớm cải cách quy trình cấp phép khai thác, đẩy nhanh ưu đãi đầu tư trong nước và thúc đẩy liên minh chuỗi cung ứng chiến lược. Nếu không, các dự án mới tiếp tục bị trì hoãn, đe dọa nghiêm trọng năng lực cạnh tranh dài hạn và làm gia tăng rủi ro tài chính, địa chính trị toàn cầu.

Một trong những mỏ khai thác đất hiếm tại Trung Quốc

Thỏa thuận sáu tháng giữa Mỹ và Trung Quốc không nên được nhìn nhận như một giải pháp, mà là phép thử cho khả năng tự cường của Washington. Nếu Mỹ không thể chuyển từ thế bị động sang chủ động trong chuỗi cung ứng khoáng sản, nguy cơ phụ thuộc vào Trung Quốc sẽ ngày càng hiện hữu. Đặc biệt trong bối cảnh cạnh tranh công nghệ và chuyển dịch năng lượng toàn cầu đang bước vào giai đoạn quyết liệt.

Vấn đề đất hiếm không đơn thuần là bài toán cung - cầu khoáng sản mà là một chiến lược tài chính, công nghiệp, địa chính trị mang tính sống còn.

Theo các chuyên gia, Washington cần nhanh chóng thay đổi cách tiếp cận, đồng thời bảo đảm sự phối hợp liên ngành và hỗ trợ tài chính mạnh mẽ để xây dựng một chuỗi cung ứng bền vững và độc lập. Khi thời gian đang cạn dần, sự thống nhất chính trị và quyết tâm thực thi chiến lược sẽ là chìa khóa để giảm thiểu rủi ro và duy trì vị thế cạnh tranh toàn cầu.

Theo CNBC, REUTERS, SCMP

Chính Nguyễn-Link gốc