Nhiều quốc gia châu Phi dự đoán nền kinh tế của họ sẽ bị ảnh hưởng nghiêm trọng trong năm nay do Covid-19. Họ đang khẩn khoản kêu gọi các quốc gia “giàu có” xóa những khoản nợ hàng tỷ USD đã vay. Phần lớn những “lời cầu xin” đó hướng đến Trung Quốc, chủ nợ lớn nhất tại châu Phi nhưng chưa biết Bắc Kinh sẽ phản ứng như thế nào.
Angola, Zambia, Sudan và Congo là những quốc gia đang rất mong được xóa nợ. Họ cho rằng cần phân bổ ngân sách cho lĩnh vực y tế và mua trang bị máy móc, thiết bị cho các bệnh viện nhằm đối phó tốt hơn với dịch bệnh, vốn đã khiến cho hơn 4 triệu người trên thế giới mắc bệnh.
Yun Sun, thành viên Ủy ban phát triển châu Phi thuộc Viện nghiên cứu Brookings, Washington, cho biết Bắc Kinh sẽ không đơn thuần áp dụng cách tiếp cận đơn phương lên quyết định xóa nợ cho các quốc gia châu Phi.
“Hơn là việc xóa nợ hoàn toàn, các biện pháp giãn nợ, tái cấu trúc nợ và hoán đổi nợ có thể sẽ được áp dụng bởi phía Trung Quốc”, theo Sun, còn là đồng giám đốc chương trình Đông Á và giám đốc chương trình Trung Quốc tại Trung tâm Stimson. Bà cho biết các khoản nợ có khả năng được xóa nhất là những khoản cho vay không lãi suất.
Khi dịch bệnh đang có xu hướng lan rộng ra toàn châu lục, cuộc khủng hoảng kinh tế mà dịch bệnh đã gây ra đối với nhiều khu vực khác trên toàn thế giới đã phần nào đó “phủ bóng” lên nhiều nên kinh tế tại Lục địa Đen.
Giá dầu giảm sâu ảnh hưởng mạnh đến các nhà sản xuất dầu tại Angola, Nigeria, Congo, Equatorial Guinea và Nam Sudan, trong khi đó, các quốc gia phụ thuộc nhiều vào nguồn thu từ ngành du lịch như Seychelles và Mauritius cũng đang phải đối mặt với tình hình kinh tế suy thoái. Zambia, Botswana, Congo, Nam Phi và Zimbabwe cũng đang gặp rất nhiều khó khăn khi nhu cầu mua sắm các loại hàng hóa mà họ đang sản xuất giảm xuống.
Kêu cứu
Ngày 26/3, các quốc gia châu Phi đã kêu gọi một gói cứu trợ lên tới 100 tỷ USD, trong đó 44 tỷ USD là để xóa nợ cho các quốc gia này, từ nhóm 20 nền kinh tế lớn nhất thế giới G20, trong đó bao gồm cả Trung Quốc. Ngân hàng thế giới ước tính rằng châu Phi trong năm 2018 đang “gánh” trên vai khoản nợ nước ngoài lên đến 584,3 tỷ USD.
Tính tới thời điểm hiện tại, chỉ có Quỹ Tiền tệ Quốc tế (IMF) đồng ý hoãn nợ cho 25 quốc gia trên toàn thế giới trong vòng 6 tháng, trong đó có đến 19 quốc gia đến từ châu Phi, với tổng giá trị các khoản vay rơi vào khoảng 500 triệu USD. Trong giữa tháng 4, G20 cũng đã đồng ý lùi thời hạn trả nợ đối với các khoản vay song phương đối với các nền kinh tế có mức thu nhập thấp.
Khi được hỏi về quan điểm của Trung Quốc đối với các khoản nợ của nhiều quốc gia châu Phi, đại sứ quán Trung Quốc tại Nairobi, Kenya, đã trả lời dựa trên thông báo được phát đi vào ngày 16/4 bởi người phát ngôn Bộ Ngoại giao Trung Quốc Triệu Lập Kiên.
“Trung Quốc sẽ tuân theo sự nhất trí từ khối G20 trong các biện pháp miễn, giảm, giãn nợ đối với các quốc gia nghèo, vốn đang phải tập trung mọi nguồn lực để chống lại dịch bệnh Covid-19 và hỗ trợ các biện pháp giúp phát triển kinh tế-xã hội”, theo ông Triệu.
Scott Morris, thành viên cấp cao tại Trung tâm phát triển toàn cầu, có trụ ở tại Washington, cho biết Bắc Kinh cần đứng lên đảm nhận vai trò thủ lĩnh trong các phiên đàm phán về vấn đề nợ vay, đồng thời nhấn mạnh, sự đồng thuận của khối G20 sẽ phụ thuộc rất nhiều vào sự tham gia của Trung Quốc, khi quốc gia này đảm đương trọng trách thủ lĩnh.
“Sẽ là một tin tốt nếu như những cam kết căn bản được đưa ra bởi G20 có được sự ủng hộ từ Trung Quốc”, Morris cho biết.
Ông bổ sung thêm rằng cách tiếp cận của Trung Quốc đối với vấn đề này “là chưa có gì chắc chắn”, cùng với đó là những thông tin như những khoản nợ nào sẽ được bàn đến. Những bản thỏa thuận còn dang dở hiện tại là một dấu hiệu báo trước cho những phiên thảo luận khó khăn xung quanh các biện pháp miễn giảm và giãn nợ, trong bối cảnh các biện pháp này là rất cần thiết đối với châu Phi và nhiều quốc gia khác trên thế giới.
Trong tháng 4, IMF dự đoán tốc độ tăng trưởng của các nền kinh tế thuộc khu vực cận sa mạc Sahara sẽ giảm khoảng 1,6% trong năm nay, viễn cảnh xấu nhất trong vòng 50 năm trở lại đây, khi các quốc gia áp dụng các biện pháp phong tỏa, đóng cửa biên giới nhằm ngăn chặn đà lây lan của virus corona.
Jibran Qureishi, nhà kinh tế học khu vực Đông Phi tại ngân hàng Standard Bank của Nam Phi, cho biết Trung Quốc có thể sẽ xóa nợ cho các quốc gia châu Phi, nhưng với những toan tính lớn hơn.
“Bắc Kinh, vì những lý do chính trị, sẽ có những chiến lược linh hoạt, và tôi cho rằng họ không muốn đánh mất tầm ảnh hưởng tại châu Phi”, Qureishi cho biết.
Tổng thống Pháp Emmanuel Macron ngày 15/4 kêu gọi Trung Quốc xóa nợ cho các quốc gia châu Phi, khi tham gia trả lời phỏng vấn đài Radio France Internationale.
“Tôi chắn chắn rằng ông Tập sẽ có những biện pháp phù hợp”, cho dù đó là việc xóa hoàn toàn hoặc giảm nợ đối với các quốc gia châu Phi, ông Macron nói.
Trung Quốc không công bố dữ liệu về các khoản cho vay đối với các quốc gia nước ngoài, nhưng số liệu thu thập được bởi viện nghiên cứu Trung - Phi tại đại học Johns Hopkins, Washington, hé lộ rằng quốc gia Đông Á này đang là chủ nợ của khoảng 49 quốc gia châu Phi và các công ty quốc doanh tại khu vực này với tổng giá trị các khoản cho vay lên đến 143 tỷ USD
Jubilee Debt Campaign có trụ sở tại London cho biết Trung Quốc nắm giữ đến 1/5 tổng số nợ của toàn châu Phi.
Bẫy nợ ngoại giao
Bắc Kinh đã rót hàng tỷ USD vào châu Phi trong thập kỷ vừa qua, trong chiến lược dài hơi “Vành đai và Con đường”, qua đó hỗ trợ nhiều quốc gia trên thế giới xây dựng đường sá, cầu cảng, đập nước và hệ thống đường sắt… giúp mở rộng các hình thức liên kết thương mại, và gia tăng sức ảnh hưởng.
Một vài quốc gia, chủ yếu là ở phương Tây, lên tiếng chỉ trích chiến lược “Vành đai và Con đường” vì gián tiếp đặt những chiếc “bẫy nợ” đối với các nền kinh tế đang phát triển.
Trung Quốc liên tục lên tiếng phủ nhận những cáo buộc liên quan đến việc đặt “bẫy nợ” đối với các quốc gia nghèo khó. Họ cho biết rằng họ chỉ muốn giúp đỡ các quốc gia châu Phi, trong khi các quốc gia giàu có khác đang “bỏ rơi” lục địa này.
Angola là quốc gia nắm giữ đến 30% tổng giá trị các khoản nợ đối với Trung Quốc của khu vực (tương đương 43,15 tỷ USD). Quốc gia giàu dầu mỏ này bán 2/3 sản lượng dầu thô khai thác được cho Trung Quốc, nhưng giá dầu đã giảm sâu, họ buộc phải nâng mức sản lượng khai thác để có đủ tiền trả nợ. Nợ nước ngoài của Angola trong năm 2019 là 58 tỷ USD, và con số này được dự đoán tăng lên 85,4 tỷ USD trong năm nay, theo IMF.
Một số “con nợ” lớn của Trung Quốc tại khu vực này bao gồm Ethiopia (13,8 tỷ USD), Kenya (8,9 tỷ USD), Zambia (8,6 tỷ USD) và Sudan (6,5 tỷ USD).
Morris cho biết cách tiếp cận truyền thống của Trung Quốc là tái cấu trúc các khoản nợ, qua đó họ sẽ cùng làm việc thông qua các kênh chính sách đối ngoại để nhằm đạt được các thỏa thuân tái cấu trúc cũng như giảm nợ dựa trên từng loại nợ và các quốc gia cụ thể.
Ông cho biết cách tiếp cận này sẽ phá hủy những nỗ lực đa phương, khi các quốc gia đang hướng tới một bộ quy tắc chung.
Trong quá khứ, Trung Quốc phần lớn đã xóa các khoản nợ không lãi suất đến kỳ đáo hạn, nhưng những khoản nợ đó chỉ chiếm chưa đến 5% tổng giá trị các khoản nợ giữa châu Phi và Trung Quốc, theo Deborah Brautigam, giáo sư kinh tế chính trị quốc tế tại Đại học Johns Hopkins.
Các khoản nợ không lãi suất từ chính phủ Trung Quốc thường có giá trị không cao và không nằm dưới sự quản lý của các ngân hàng chính sách hoặc các ngân hàng thương mại quốc doanh, theo Bradley Parks, giám đốc điều hành AidData, một viện nghiên cứu trực thuộc Đại học William & Mary, bang Virginia.
Những khoản nợ đó được quản lý bởi chính phủ Trung Quốc, thông qua Bộ Thương mại, và Bắc Kinh từng xóa những khoản nợ này “với số lượng lớn”, Parks cho biết.
Trung Quốc năm 2018 xóa bỏ khoản nợ trị giá 78 triệu USD đối với chính phủ Cameroon, 7,2 triệu USD đối với Botswana, 10,6 triệu USD đối với Lesotho. Trong năm 2019, Trung Quốc xóa khoản nợ lên tới 160 triệu USD đối với Sudan. Cũng trong năm ngoái, quốc gia này đã tái cấu trúc khoản nợ của chính phủ Congo, giúp quốc gia này đủ điều kiện vay thêm khoản vay bổ sung trị giá 449 triệu USD từ IMF.
Tuy nhiên, ông lại cho rằng phần lớn các khoản nợ của các quốc gia châu Phi đới với Trung Quốc đều có liên quan tới các khoản vay ưu đãi và thương mại từ các ngân hàng chính sách của Bắc Kinh như Ngân hàng Xuất nhập khẩu Trung Quốc (China Eximbank) và Ngân hàng Phát triển Trung Quốc (China Development Bank) cùng nhiều ngân hàng thương mại quốc doanh khác.
Các ngân hàng trên thiên về các khoản nợ “có vay, có trả”, đi kèm lãi suất. Họ hầu như sẽ không bao giờ xóa các khoản nợ, cho dù họ có thể cân nhắc đến việc nới lỏng các điều khoản trả nợ theo từng trường hợp cụ thể”, Parks cho biết. “Sẽ ít có khả năng các ngân hàng này xóa nợ cho tất cả các con nợ châu Phi.
Khoảng trống để lại bởi các quốc gia phương Tây sẽ cho phép Trung Quốc gia tăng sức ảnh hưởng tại khu vực. “Tuy nhiên, tôi cho rằng các quốc gia sẽ trở nên thận trọng và cảnh giác hơn đối với các rủi ro từ chính sách cho vay của các ngân hàng chính sách Trung Quốc, thông qua chương trình Vành đai và con đường”, ông chia sẻ.