Tại Việt Nam trong 1 tháng trở lại đây Cơ quan chức năng liên tiếp chạm vào những điểm nóng thao túng giá chứng khoán khi khởi tố Chủ tịch Tập đoàn FLC, Chủ tịch Louis Holdings, Tổng giám đốc Công ty Chứng khoán Trí Việt cùng nhiều cộng sự vì hành vi câu kết, làm giá cổ phiếu. Thao túng bị phát hiện không chỉ rung động thị trường mà còn gây mất mát lớn cho rất nhiều nhà đầu tư khi TTCK đồng loạt giảm điểm. Làm thế nào để hiểu, nhận diện và tránh bẫy thao túng, gian lận chứng khoán là điều các nhà đầu tư cần biết để bảo vệ tài sản của mình cũng như góp phần bảo vệ sự an toàn chung của thị trường.
Bài viết chia sẻ một dạng thao túng khá phổ biến có tên Pump and Dump (P&D) - một trong những bẫy phổ biến, thường xuyên xuất hiện trên thị trường tài chính. Không những được các “cá mập” và “cò chứng khoán” áp dụng trên cổ phiếu mà còn xuất hiện trên thị trường phái sinh, Forex, Crypto, Bitcoin… Để tránh mắc phải bẫy P&D, nhà đầu tư cần phải tỉnh táo trong quyết định lựa chọn cổ phiếu, kiểm soát được lòng tham và tránh xa hiệu ứng đám đông (FOMO).
Bẫy bơm - xả được các “cá mập” và “cò chứng khoán” áp dụng trên cổ phiếu mà còn xuất hiện trên thị trường phái sinh, Forex, Crypto, Bitcoin
Hiểu về cái bẫy P&D
Theo định nghĩa từ En.wikipedia.org (EWO) pump and dump (P&D) là thuật ngữ tiếng Anh đề cập tới hành động lũng đoạn thị trường, hoạt động có chủ đích, nhất là thao túng giá chứng khoán. P&D có thể hiểu đơn giản là bơm và xả, tức gian lận chứng khoán liên quan đến việc thổi phồng giả tạo giá của một cổ phiếu sở hữu thông qua các tuyên bố sai lệch, gây hiểu lầm, nhằm bán cổ phiếu đã mua rẻ với giá cao hơn. Hành động thao túng này gồm 2 giai đoạn là thổi phồng hay bơm (pump) và xả (dump). Sau khi thực hiện xong hai bước này, người thực hiện sẽ bán các cổ phiếu được khuếch đại giá trị đang sở hữu (the "dump" cũng có thể hiểu là cổ phiếu giá trị ảo), để thu lợi từ các nhà đầu tư bị lừa đảo trước khi giá trị của cổ phiếu tụt dốc không phanh.
Ở giai đoạn pump hay bơm giá, các nhà đầu tư thao túng và “cộng sự” sẽ mua một lượng lớn cổ phiếu, đẩy giá cổ phiếu lên cao. Các loại cổ phiếu được dùng để áp dụng bẫy bơm thường thuộc dòng cổ phiếu có giá thấp hay "cổ phiếu penny", thu hút được nhà đầu tư nhỏ lẻ mua vào với số lượng lớn. Nhà đầu tư sẽ phấn khích hơn khi giá cổ phiếu đều tăng trần mỗi ngày, phía thao túng sẽ không cần phải mua thêm cổ phiếu thêm nữa vì đã có nhà đầu tư nhỏ lẻ đẩy giá lên giúp họ. Sang giai đoạn xả, tức khi giá được bơm đến ngưỡng lý tưởng, nhóm thao túng sẽ đồng loạt bán ra để thu lợi. Khi thấy giá giảm mạnh với thanh khoản lớn, nhà đầu tư nhỏ lẻ sẽ bán tháo trong sợ hãi khiến giá cổ phiếu giảm mạnh.
Các kế hoạch bơm và xả có thể diễn ra trên Internet bằng cách sử dụng chiến dịch thư rác, thông qua các kênh truyền thông thông qua một thông cáo báo chí giả mạo, hoặc thông qua tiếp thị qua điện thoại từ các nhà môi giới "phòng nồi hơi" (như trong phim Boiler Room ấn hành năm 2000). Thường thì người quảng bá chứng khoán sẽ tuyên bố có thông tin "nội bộ" về những tin tức sắp xảy ra. Bản tin có thể đưa ra các khuyến nghị không thiên vị, nhưng mang tính mồi, sau đó chào mời một công ty như một cổ phiếu "nóng", vì lợi ích của chính họ. Người quảng bá cũng có thể đăng thông điệp trong các nhóm trò chuyện trực tuyến hoặc diễn đàn internet, kêu gọi độc giả mua cổ phiếu nhanh chóng.
Nếu chiến dịch "bơm" cổ phiếu thành công, nó sẽ lôi kéo các nhà đầu tư không chủ ý mua cổ phiếu của công ty mục tiêu. Nhu cầu, giá cả và khối lượng giao dịch của cổ phiếu tăng lên có thể thuyết phục nhiều người tin vào sự cường điệu và mua cổ phiếu. Khi chiến dịch “bơm” ngừng lại, giá sẽ giảm mạnh và các nhà đầu tư khác sẽ giữ một cổ phiếu có giá trị thấp hơn đáng kể so với những gì họ đã trả cho nó.
Một cách hiện đại hơn về cuộc tấn công này được gọi là hack, pump và dump. Trong hình thức này, một người mua cổ phiếu penny và sau đó sử dụng tài khoản môi giới bị xâm nhập để mua số lượng lớn cổ phiếu đó. Kết quả ròng là giá tăng, thường được đẩy xa hơn vào những ngày mà các nhà giao dịch nhận thấy cổ phiếu tăng giá nhanh chóng. Người sở hữu cổ phiếu ban đầu sau đó rút tiền mặt với mức phí bảo hiểm. Các kế hoạch bơm và bán phá giá cũng xâm nhập vào thị trường tiền điện tử, nhắm mục tiêu đặc biệt là các đồng tiền vốn hóa thị trường thấp, kém thanh khoản trên các sàn giao dịch tiền điện tử.
Vụ bê bối Enron, mẫu hình tiêu biểu thao túng “bơm, xả”
Các cổ đông của Enron mất mát lớn khi giá cổ phiếu của Công ty từ mức cao 90,75 USD/cổ phiếu vào giữa năm 2000, giảm xuống dưới 1 USD vào cuối tháng 11 năm 2001
Vụ bê bối Enron là vụ scandal đình đám liên quan đến hành vi thao túng P&D diễn ra hồi tháng 10 năm 2001, dẫn đến sự phá sản của Enron Corporation, tập đoàn năng lượng hàng đầu của Mỹ có trụ sở tại Houston, Texas. Và sự sụp đổ hay giải thể Arthur Andersen, một trong năm đối tác kiểm toán và kế toán lớn nhất ở thế giới. Không những là tổ chức lớn nhất bị phá sản trong lịch sử nước Mỹ vào thời điểm đó, Enron còn được coi là thất bại kiểm toán lớn nhất.
Enron được thành lập vào năm 1985 bởi Kenneth Lay sau khi sáp nhập Houston Natural Gas và InterNorth. Vài năm sau, khi Jeffrey Skilling được thuê vào Công ty, phát triển một đội ngũ giám đốc điều hành, bằng cách sử dụng các lỗ hổng kế toán, các thực thể có mục đích đặc biệt và báo cáo tài chính sai chuẩn để che giấu hàng tỷ đô la nợ từ các giao dịch và dự án thất bại. Giám đốc tài chính Andrew Fastow và các giám đốc điều hành khác không chỉ đánh lạc hướng Ban giám đốc và Ủy ban kiểm toán của Enron về các hoạt động kế toán rủi ro cao, mà còn gây áp lực cho công ty kiểm toán Arthur Andersen bỏ qua các vấn đề đó.
Các cổ đông của Enron đã đệ đơn kiện khi giá cổ phiếu của Công ty từ mức cao 90,75 USD/cổ phiếu vào giữa năm 2000, giảm xuống dưới 1 USD vào cuối tháng 11 năm 2001. Ủy ban Chứng khoán và Giao dịch Mỹ (SEC) đã mở một cuộc điều tra, và đối thủ cạnh tranh của Houston - Dynegy đã đề nghị mua Công ty với giá rất thấp. Thỏa thuận thất bại. Vào ngày 2 tháng 12 năm 2001, Enron đã nộp đơn xin phá sản theo Chương 11 của Luật Phá sản Hoa Kỳ. Khối tài sản trị giá 63,4 tỷ đô la Mỹ của Enron khiến nó trở thành vụ phá sản doanh nghiệp lớn nhất trong lịch sử Hoa Kỳ cho đến khi WorldCom phá sản vào năm sau đó.
Nhiều giám đốc điều hành tại Enron đã bị truy tố vì nhiều tội danh và một số người sau đó đã bị kết án tù. Arthur Andersen bị kết tội phá hủy bất hợp pháp các tài liệu liên quan đến cuộc điều tra của SEC, do đó giấy phép kiểm toán các công ty đại chúng mất hiệu lực và hoàn toàn đóng cửa công ty. Vào thời điểm Tòa án Tối cao Mỹ đã thay đổi phán quyết trước đó của tòa án quận với Arthur Andersen, công ty đã mất phần lớn khách hàng và đã ngừng hoạt động. Nhân viên và cổ đông của Enron đã được nhận lại một khoản hoàn phí trong các vụ kiện, mặc dù mất hàng tỷ đô la Mỹ tiền lương hưu và cổ phiếu.
Sau vụ bê bối, các quy định và luật mới đã được ban hành để nâng cao tính chính xác của báo cáo tài chính cho các công ty đại chúng. Đạo luật Sarbanes - Oxley đã gia tăng hình phạt cho việc phá hủy, thay đổi hoặc làm giả hồ sơ cho các cuộc điều tra liên bang hoặc để lừa gạt các cổ đông. Đạo luật này cũng làm tăng trách nhiệm của các công ty kiểm toán để không thiên vị và độc lập với khách hàng của họ.
Làm gì để tránh mắc bẫy “bơm, xả”?
Những người chiến thắng luôn nỗ lực xây dựng nền tảng kiến thức và bộ kỹ năng của họ để hiểu rõ hơn về cách thị trường hoạt động
Thông thường, các nhà đầu tư thua cuộc thường đổ lỗi cho thao túng thị trường là nguyên nhân chính dẫn đến việc không thành công. Nhìn vào những người trong cuộc hoặc những người chơi lớn trên thị trường, thì thất bại luôn là lý do bất hạnh hay không may mắn của nhóm người đầu tư chứng khoán nhỏ lẻ.
Chúng ta từng chứng kiến sự thành công của Amazon, Công ty công nghệ đa quốc gia của Mỹ có trụ sở tại Seattle, Washington tập trung vào điện toán đám mây, truyền phát kỹ thuật số, trí tuệ nhân tạo và thương mại điện tử. Trong 9 năm trở lại đây, theo chiến lược lợi nhuận công nghệ 5 điểm, Amazon cho hay sự thành công của họ là đã chọn các cổ phiếu công nghệ có lãi, nên đạt mức tăng cao tới 2,635%. Điều này một lần nữa khẳng định, ở chiều ngược lại, những người chiến thắng thường có chung quan điểm, thành công hay thất bại hoàn toàn phụ thuộc vào kiến thức thị trường và khả năng thực thi dựa trên kinh nghiệm.
Những người chiến thắng luôn nỗ lực xây dựng nền tảng kiến thức và bộ kỹ năng của họ để hiểu rõ hơn về cách thị trường hoạt động thay vì chỉ đơn thuần là phàn nàn. Nắm bắt được cách thức hoạt động của thị trường buộc người ta phải chấp nhận những sự thật tàn khốc về cuộc sống. Một trong những sự thật phũ phàng đó là bất cứ khi nào liên quan đến tiền, sẽ có những kẻ cố gắng đạt được lợi thế bằng cách hợp pháp hoặc bất hợp pháp.
Thường là hợp pháp, nhưng đôi khi bất hợp pháp, thao túng thị trường tài chính chẳng hạn, nó diễn ra tràn lan hay “phủ sóng toàn tập” lên thị trường chứng khoán ngày nay. Hiểu được sự thao túng thị trường giúp nhà đầu tư có lợi thế hơn so với những người chỉ đơn thuần phớt lờ hoặc phủ nhận nó.
Thành công của Amazon chính là lựa chọn các cổ phiếu công nghệ có lãi cao
Cách tốt nhất để ứng phó với thao túng là chấp nhận nó như một phần của cấu trúc thị trường. Là các nhà đầu tư nhỏ lẻ, chúng ta không thể kiểm soát hoặc thay đổi cách chơi của các ông lớn. Cũng cần hiểu rằng, thao tác có thể có lợi hoặc chống lại chúng ta, tùy thuộc vào vị trí của mình, giúp loại bỏ lo lắng về những hành vi đôi khi phi đạo đức hoặc bất hợp pháp này. Ngoài ra, điều quan trọng là phải hiểu rằng thao túng thị trường chứng khoán chủ yếu diễn ra trong một thuật ngữ ngắn gọn. Nói cách khác, nó có tác động bất lợi nhất đối với các nhà giao dịch trong ngày và các nhà đầu tư ngắn hạn khác, còn dài hạn thì ít khi mắc phải. Vì lý do này cách tốt nhất để bảo vệ mình khỏi sự thao túng thị trường chứng khoán là suy nghĩ dài hạn, tỉnh táo trong quyết định lựa chọn cổ phiếu, kiểm soát được lòng tham và tránh xa hiệu ứng đám đông (FOMO).
FOMO (Fear Of Missing Out) có thể khiến người chơi chứng khoán, mua sắm, thậm chí cả hẹn hò… cập nhật facebook liên tục để tránh tiếng “lạc hậu”. Nói cách khác là làm theo phong trào, vô tình chạy theo số đông mà không biết mình đang đi vào bẫy “tiền mất tật mang”. Một nghiên cứu mô tả hiệu ứng FOMO là cảm giác lo lắng rằng mọi người xung quanh có thể đang có những trải nghiệm hạnh phúc, vui vẻ và thú vị hơn bạn. Tâm lý lo lắng này khiến bạn luôn muốn cập nhập về hoạt động chứng khoán để ra quyết định đầu tư theo kiểu “đẽo cày giữa đường”.
Vì lý do nêu trên, các nhà đầu tư nên thận trọng với việc định giá như đã được phản ánh trên các sàn giao dịch ít được thiết lập. Khi thị trường phát triển, nhiều kẻ lừa đảo và gian lận sẽ bị loại bỏ bởi những quy định được thi hành. Hiệu ứng FOMO có thể là một trong những lý do khiến khách hàng dễ dao động và chính những kẻ thao túng đã lợi dụng FOMO để lừa khách hàng, bởi vậy mọi người cần cập nhật, nắm bắt, kiểm toàn thông tin càng nhiều càng tốt trước khi đưa ra quyết định mua hay bán.